فعالیتهای شاخص موسسه تحقیقات پنبه کشور
دکتر قربانعلی روشنی
رئیس موسسه تحقیقات پنبه کشور و عضو شورای راهبردی اولین همایش ملی علمی ترویجی یافته های کاربردی پنبه
پنبه به دلیل داشتن روغن، پروتئین، کنجاله و الیاف نقش مهمی در برآورد نیازهای غذایی و پوشاکی انسان و دام به عهده خواهد داشت. این محصول هم اکنون در بیش از 14 استان کشور و در سطحی حدود 70 تا 80 هزار هکتار کشت می‌شود. نیاز محلوج پنبه در کشور حدود 130 هزار تن است که نزدیک به 50 درصد آن در داخل تولید می‌شود و مابقی از طریق واردات تامین می‌گردد تا چرخۀ اقتصادی کشور و صنایع بزرگ نساجی و ریسندگی کشور فعال بمانند.
پنبه یک محصول راهبردی و با ارزش افزوده بسیار بالا (2200 درصد) است و نقش مهمی در اشتغالزایی در ابعاد مختلف کشاورزی، صنعتی و بازرگانی ایفا مینماید. بطور غیرمستقیم نیز به ازای ایجاد یک شغل در زراعت پنبه، حدود 5 شغل در بخش‌های صنعت و خدمات ایجاد می‌گردد. بیش از 70 نوع فرآورده از پنبه قابل استحصال است که موجبات پویایی صنایع مختلف اعم از ریسندگی، نساجی، شیمیایی، بافندگی و غذایی را فراهم می‌کند.
مؤسسه تحقیقات پنبه بعنوان هماهنگ‌کننده برنامه‌های تحقیقاتی پنبه با برخورداری از کادر علمی و کارشناسی متخصص، همت و تلاش خود در جهت معرفی تکنولوژی‌های نوین و ارائۀ یافته‌های علمی جدید بویژه معرفی ارقام جدید پنبه را بیش از پیش گسترش داده وتوانست در کمتر از یک دهه نرخ معرفی رقم جدید پنبه را از 4 سال به کمتر از یک سال ارتقاء دهد که همتراز با کشورهای پنبه‌خیز حوزه مدیترانه (مانند ترکیه، یونان و اسپانیا) است. این در حالی است که به لحاظ برخی ملاحظات جهانی صنعت پنبه، امکان تبادل ژرم‌پلاسم از کشوهای پنبه‌خیز در پایین‌ترین سطح ممکن بوده و این دستاورد ملی صرفاً با اتکاء به توانمندی متخصصان داخلی شکل گرفت. با توجه به هدف‌گذاری‌های انجام شده پیش‌بینی می‌شود روند معرفی ارقام بصورت یک جریان پویا در سالهای آتی نیز ادامه یابد و کشور شاهد دستاوردهای جدید با ویژگیهای اختصاصی باشد.از مهم‌ترین شاخصه‌های اثربخش معرفی ارقام جدید پنبه در کشور، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛
- فراهم شدن جنبه‌های روانی مثبت برای کشاورزان از طریق افزایش قابلیت انتخاب ارقام زراعی مناسب هر منطقه
- نامگذاری 12 رقم جدید پنبه (سپید، خرداد، گلستان، ارمغان، خورشید، کاشمر، لطیف، ساجدی،شایان، حکمت، پرتو و تابان)
- ارتقای پتانسیل تولید محصول در کشور از 2/2 تن در هکتار به بیش از 3/3 تن در هکتار
- کاهش طول دوره رشد پنبه از 180 به 120 روز و فراهم شدن امکان آزاد سازی زمین در مدت زمان کوتاهتر
- فراهم شدن امکان برداشت مکانیزه پنبه و کاهش حداقل 16 تا 20 درصد هزینه مرحله برداشت معادل 600 تا 1000 تومان به ازای هر کیلو وش
- بیش از یکصد و بیست میلیون مترمکعب صرفه جویی سالانه در مصرف آب کشاورزی از طریق زودرس کردن محصول و افزایش کارائی ژنتیکی ارقام در تحمل تنش های محیطی
- فراهم شدن امکان تولید پنبه در اراضی نسبتاً شور
- حذف یک مرحله وجین و کاهش یک تا دو مرحله سمپاشی در مزارع پنبه معادل حداقل 900 هزار تومان در هکتار (65 میلیارد تومان در کشور)
- ارتقا درآمد پنبه کاران با کاهش هزینه های تولید و افزایش عملکرد با استفاده از روشهای تلفیقی به نژادی و به زراعی
- واگذاری تصدی گری دولتی و فراهم کردن زمینه فعالیت بخش خصوصی در صنعت تولید و تکثیر بذر پنبه
آخرین دستاورد مؤسسه معرفی دو رقم جدید و موتانت پنبه " پرتو و تابان " با بهره گیری از روشهای پرتوتابی و موتاسیون بودند که پس از یک برنامه تحقیقاتی 14 ساله سرانجام در اسفند ماه 1397 نامگذاری و معرفی شدند. امروزه پروژه‌های متعددی در سطح جهان با همکاری سازمان خوار و بار جهانی (فائو) و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در کشورهای مختلف در دست اجراست که نشان از اهمیت و متداول شدن روشهای نوین هسته‌ای در خلق ارقام گیاهی جدید دارد. رقم تابان یک لاین برگزیده حاصل از پرتوتابی ژنوتیپ 312-818 و رقم پرتو لاین برگزیده حاصل از پرتوتابی ژنوتیپ شیرپان-603 است که عملیات پرتودهی گاما (کبالت 60) در سال 1381، مراحل سلکسیون از داخل جمعیت‌های در حال تفرق و تثبیت ژنتیکی لاینهای موتانت از سال 1382 تا 1384 و بررسی مقدماتی عملکرد آنها در سالهای 1384 و 1385 دنبال شد. آزمایشات سازگاری و پایداری عملکرد در هفت منطقه کشور در طی سالهای 1387 تا 1389 اجرا و بدنبال آن آزمایشات تعیین ارزش زراعی این ارقام در طی سالهای 1392 لغایت 1394 و آزمایشات تحقیقی–ترویجی در سالهای 1396 پیگیری شد.
از ویژگیهای شاخص رقم‌های جدید پنبه " پرتو و تابان " می‌توان به زودرسی و همزمان رسی محصول آنها اشاره کرد که امکان آزاد سازی زودهنگام زمین و آماده سازی آن برای کشت‌های زمستانه را فراهم می‌سازد. میانگین دوره رسیدگی رقم‌های مذکور از 135 تا 140 روز متغیر است به طوری‌که در این دوره بیش از 85 درصد محصول در چین اول قابل برداشت خواهد بود. بواسطه زودرسی، حداقل یک تا دو مرحله سمپاشی و دو تا سه مرحله آبیاری (معادل 2500 مترمکعب مصرف آب) صرفه جویی در واحد سطح را در پی خواهند داشت.
با توجه به نتایج آزمایشات سراسری ارزیابی عملکرد و سازگاری ارقام پنبه، رقم تابان (موتانت LM-1321) با عملکرد 3669 کیلوگرم درهکتار و رقم پرتو (موتانت LM-1676) با عملکرد 3469 کیلوگرم درهکتار (همگروه با رقم خرداد) به‌ترتیب در رتبه‌های اول و دوم قرار گرفتند و بعنوان ارقام پرمحصول و زودرس با سازگاری عمومی متوسط در اکثر مناطق پنبه کاری کشور و سازگاری خصوصی به شرایط مساعد (خاک و اقلیم) شناسایی و عملکرد افزوده آنها نسبت به میانگین ارقام شاهد به ترتیب 670 و 869 کیلوگرم در هکتار و نسبت به متوسط عملکرد پنبه در کشور، به ترتیب تا 1170 و 970 کیلوگرم در هکتار برآورد گردید. هر دو رقم از کیفیت الیاف مطلوب و استاندارد برخوردار بوده و نسبت به شوری آب و خاک(EC=8-12) متحمل‌‌اند و رقم پرتو بطور اختصاصی نسبت به بیماری پژمردگی ورتیسیلیومینیز متحمل است. رشد رویشی آنها در مقایسه با ارقام متوسط‌رس یا دیررس متعادلتر است که این امر مدیریت محصول را تسهیل می‌کند. پتانسیل عملکرد این ارقام حدود شش تن و در آزمایشات ترویجی (شرایط کشاورزان) تا 1/4 تن برآورد گردید. رقم تابان برای کشت در مناطق گرم و خشک با خاکهای غیر آلوده و رقم پرتو برای اکثر مناطق بویژه مناطق معتدل مناسب و قابل توصیه خواهند بود.